
Eleştirel düşünme (kritik düşünme) akıl yürütme, analiz ve değerlendirme gibi zihinsel süreçlerden oluşan bir düşünme biçimidir. Eleştirel düşünme yerine kimi zaman tartışma mantığı ya da biçim dışı (enformel) mantık terimleri de kullanılmaktadır. Sorgulama ve şüpheciliğe dayanan[1] eleştirel düşünme sağduyu ve bilimsel kanıtlarla uyuşan net hükümlere varmak için somut veya soyut konular üzerinde düşünme süreçlerini de içermektedir. Bu yönüyle diğer bir düşünme biçimi olan yaratıcı düşünmeyi tamamlamaktadır.
Eleştirel düşünürler tüm duyulardan, yazılı veya sözlü ifadelerden, gözlem, deney ve akıl yürütmeden elde ettikleri verileri bir araya getirirler. Eleştirel düşünme bireyin tartışmaları safsatalardan ayırabilmesine, yargılama yetisinin gücüne, inançlarının şekillenmesine, yeğlemelerinin ve eylemlerinin doğru ve geçerli olmasına önemli katkıda bulunur.
Eleştirel düşünceyi eleştirel olmayan düşünceden ayırmayı sağlayan başlıca düşünce özellikleri şunlardır:
- İlgililik: Geliştirilen argüman ve argümanı meydana getiren ögeler ele alınan konuya ilişkin olmalıdır.
- Geçerlilik: Argümanı teşkil eden önermeler sağduyu, veri, bilgi ve kanıta dayalı olarak savunulabilir ve geçerlenebilir olmalıdır.
- Açıklık ve anlaşılabilirlik: Argümanı meydana getiren önerme ve çıkarımlar herhangi bir yanlış anlamaya veya anlam karmaşasına meydan vermemelidir.
- Dengelilik (genişlik ve derinlik): Argümanı meydana getiren önermelerin kapsamı ve ayrıntı düzeyi yeterli olmalıdır.
- Mantıklılık: Önermeler doğru biçimde sıralanmalı ve birbirleri ile doğru olarak ilişkilendirilmeli, argüman uygun bir mantık silsilesi izlemelidir.
- Doğruluk: Argümanın sonunda varılan sonuçlar, argümana temel oluşturan veri, bilgi, kanıt ve varsayımlar tarafından desteklenmelidir.
- Adillik: Argüman konunun paydaşları arasında—özellikle sağduyu ve bilgi sahibi olanlarda—güvenilirlik ve adalet hissi uyandırmalıdır.
NOT: Gireceğiniz sınavda sorular sizin fikrinize göre değildir. Argümanların sizi bilgi olarak tatmin edip etmediği ile ilgilidir.
Eleştirel düşünme | Eleştirel olmayan düşünme |
Mantıksal düşünme |
Mantıksal olmayan düşünme |
Deneysel (ampirik) düşünme |
Sezgisel düşünme |
Yararcı (pragmatik) düşünme |
Arzuya dayalı düşünme |
Kuşkucu düşünme |
Yetkeci (otoriteye dayalı) düşünme |
Yansıtmalı (reflektif) düşünme |
Dogmatik düşünme |
Gerçekçi (realist) düşünme |
İdealist düşünme |
İstatistiksel düşünme |
Mutlakçı düşünme |
Çözümsel (analitik) düşünme |
Vasat düşünme |